Elis Juliana
Curaçao Cultural Icon

Simplesa Juliana a distinguí su mes p’e abilidat di splika kosnan ku talbes ta parse kompliká na un manera asesibel pa tur hende. Ehemplar den e konteksto akí ta su tratamentu pa mucha den su programa radial Mei ora chikí ku Ompi Elis di temanan aparentemente difísil ku gran fasilidat. Juliana no tabata bèk pa trata tópikonan di siensia, di paisnan stranhero, di trasendensha grandi, manera morto, ku mucha i logra ku nan ta komprondé. E tabatin un klup di mucha – Amiguitonan di Ompi – ku e tabata kòmbersá kuné den su programa riba tur aspekto di bida. Méskos ta konta pa e trabou ku el a hasi huntu ku Paul Brenneker. Den nan splikashonnan su manera di papia ta resaltá: frase kòrtiku ku introdukshon riba splikashon: “o sea, ke desir”. Konsishon Komprimí esensia den tiki, loke alabes ta manifestashon di simplesa tambe. Esaki ta bini dilanti den por ehèmpel su uzo di poesia hapones Haiku. Juliana: “Haiku ta un forma di poesia mashá kòrtiku ku únikamente tres liña di respektivamente sinku, shete i sinku sílaba. Por ehèmpel:
Awa di wowo (5 sílaba)
ta laba hopi mancha (7 sílaba)
for di kurason. (5 sílaba)

E limitashon akí ta obligá e poeta bisa hopi ku poko palabra i forma un pensamentu profundo. Komo un haiku ta dependé di eksaktitut di kada palabra, asta e espasio entre e palabranan ta haña nifikashon.” Poesia ta kòrtiku i ta sirbi e propósito akí bon. Na 1993 Sede di Papiamentu ta publiká di Juliana e kolekshon original Un mushi di haiku. Juliana ta publiká ketu bai su haikunan den entre otro korant Amigoe.

Momentu dado
nos tur ta kana topa
bèrdat blo sunú
Elis Juliana 1/2/2003

E riku malu
ta mas pober ku pober
riku di salú
Elis Juliana Mushi di haiku 1993:29

Labio di muhé
ta mes débil, mes fuerte
ku drach’i spenrá.
Elis Juliana Mushi di haiku 1993:29

Europa is trots
op haar klassieke kunsten
en foltertuigen
Elis Juliana den Amigoe

Típiko ku Juliana no a praktiká mashá ku e género novela, eksepto den Aventura di un kriki. “Mi ke papia tiki i bisa hopi. Den un poesia por ehèmpel mi por konta henter un bida na un manera apstrakto. P’esei poesia tin masha balor pa mi. Un poesia ta esensia, ta ora bo pone aserka bo ta haña mas kos. Ma e arte ta pa na promé lugá krea esensia. Skirbi poesia ta kita tur kos dimas, skaf, skrap kita te kaminda bo n’ por kita ni pone nada mas. Ta asina so bo ta haña apstrakshon ku tin hopi forsa anto t’asina so un poesia ta bira poesia.”(EJ-JC1986) Bista pa tur detaye E presishon di su pinturanan miniatura ta reflehá Juliana su bista pa aspektonan mínimo ku na promé bista no ta resaltá pero ku ta importante. E presishon akí ta ekstendé su mes riba tereno di inbestigashon tambe. Eksaktamente Juliana ta relatá detaye di tur loke e inbestigá, sea ta trata deskripshon pa traha instrumènt di muzik, kondishonnan mental i spiritual di hende di Kòrsou òf efektonan invisibel di edukashon riba pueblo. Ta spesial ku Juliana por a registrá i dokumentá asina eksakto sin a haña preparashon òf formashon akadémiko riba tereno sientífiko. Su pinturanan arkeológiko ta di un eksaktitut asina perfekto ku arkeólogo Jay Haviser a pidi Juliana pa ilustrá su tésis pa doktorado pa alkansá e stándart ku siensia ta eksigí.

Drenta den, biba, bira suseso i personahe
Tinashi, Mesa di awa, Bastèl
Ora Juliana ker a siña konta kuenta, el a bai serka echadónan versá ku a siñ’é. El a bai serka tokadó i trahadónan di instrumèntnan típiko di Kòrsou pa a dominá e arte. Elis Juliana a komprondé ku e no por a pone spil dilanti di niun hende si e mes no por a bira e spil. I el a drenta den tur kos pa e por konta otronan di dje. E no tabata presentá Bolin, e buraché klásiko. E mes tabata Bolin. Ta p’esei tambe e ta krea e dos figuranan Wazo i Ompi.
Di su kapasidat úniko pa drenta den kueru di hende, bira nan i presentá nan ku un grado haltu di outentisidat i kredibilidat, Brenneker ta bisa: “Su obranan ta puru. Juliana tin e don pa reflehá mentalidat di pueblo na un manera ku e so por i ku tòg no ta artifisial. Realidat di tur dia ta inspir’é. E ta mira kos ku otro hende no ta mira. I ora e skirbi algu nos ta bisa asombrá: karamba, nunka mi n’ paga tinu riba e kos ei! Esei ta e bèrdadero artista. Bo ta kere ku bo tambe por hasi méskos pasó e ta parse fásil. Lubidá! Bo n’ ta logra.” (PB-JC 1986)

Buska perfekshon Ironia i eksagerashon
Juliana den un di su presentashonnan
Ku un chansa bo ta logra mas lihé ku un hende ta tende bo i Juliana a desaroyá un humor seku, skèrpi:
- “Kana uza nòmber di hende nèchi méskos ku porko k’a bisti kadena di filingrana na garganta.” (Wazo III-5)
- “Lala, (…) haltu i delegá manera un skrufdrai.” (Wazo III-7)
- “ E ta bisti un brel ku glas mes diki ku pan di fòrnu.” (Wazo III-13)

Papia fo’i perspektiva di promé persona “Mi ta pensa ku si mi skirbi algu ku ami a hasi i abo les’é, ta abo ta e ami i e ora ei mi mensahe ta yega bo. Delokontrali si mi uza abo, bo ta mira un di tres persona ora bo lesa. Ademas mi no gusta predikashi mashá. Si mi uza ami, mi ta evitá predikashi moralista. Nos tin basta maña kaba di kita tur responsabilidat fo’i nos kurpa. N’ ta semper nos ta bisa ku kurasoleño ta asinakí òf e no gusta esaya. Nunka nos n’ ta bisa: Nos ta asinakí… P’esei semper mi ta hinka mi krítika den promé persona. Ami ta responsabel pa tur kos ku mi hasi...”

Preferensha diálogo riba monólogo Den e kuentanan di Echa Kuenta tin un estilo di narashon direkto, es desir personahenan mes ta hopi na palabra i no ta naradó so ta duna relato di susesonan. Den nan, diálogo - pa definishon mas bibu i aktivo ku monólogo – ta frekuente. Juliana ta kontinuá e liña di oralidat den tradishon di Kòrsou den e forma akí di presentá. Hasta den su poesianan Juliana ta uza diálogo, fenómeno mas usual den prosa.

PAN FRANSES Señor Presidente
nos frakshon tin un charada pa tira pa nos mes.
Kiko ta e diferensha
Den peso o tamaño
entre un buskuch’i soda
i un pan franses?
Wèl, kerido miembro,
Esei ta un charada
pa no saka un dos tres.
Ta un eksperto mester bini
di Europa pa deskubrí
ta kón bini dia pa dia
buskuch’i soda ta birando
más pisá ku pan franses.

Elis Juliana OPI-III: 94

Outentisidat Den su promé añanan di trabou Juliana a mira riba modèlnan rondó di dje i kopia di nan. Segun e ta desaroyá su konosementu, ta desaroyá tambe su mes manera di presentá i a kultivá outentisidat durante henter su karera. Naturalmente otronan, manera e mes ta bisa di Pierre Lauffer, a influensh’é por ehèmpel riba tereno di idioma. Sinembargo Elis Juliana tin su propio estilo i su trabou ta outéntiko.