Elis Juliana
Curaçao Cultural Icon

Wazo Elis Juliana a krea un variedat di manera ingenioso pa komuniká su mensahenan i relatá resultado di su inbestigashonnan. Nan ta enserá tantu formanan usual, komo inventonan spesial. Mas ku tur kos Juliana tabata i ta dispuesto pa laga otro benefisiá di su datonan. Disponibilidat pa kompartí Míles di persona lokal i di afó a benefisiá den kurso di añanan di konosementu i abilidatnan di Juliana, méskos ku e tambe a benefisiá di bieunan pa a siña. Juliana a i ta kompartí su trabou ku hopi generosidat, maske no ta semper benefisiadonan a rekonosé di unda nan informashon a bini. A sita, kopia, multipliká hopi trabou di Juliana sin duna krédito na nan kreadó.

Bon mirá, ta e manera di traha di Juliana mes ta hib’é na e formanan di difushon ku lo e skohe despues.Ta un kurso natural den su proseso. Juliana lo no por a pasa asina tantu tempu serka grandinan siñando di nan manera di atendé ku bida pa despues e skirbi un buki di 500 pagina tokante kultura di Kòrsou. Di adelantá e tabata sa ku e método akí lo no tabatin efekto. Mester remarká tambe ku no ta asina ku el a warda te ora el a kaba di haña tur informashon pa despues e kuminsá publiká. Lo no tabata por tampoko. Ta den e proseso di haña, nesesidat pa komuniká tabata lanta i komunikando, nesesidat pa mas informashon i profundisashon tabata krese pa bolbe desbordá den presentashon i dunamentu di informashon, formando asina un siklo ku kada bes tabata renobá i elevá su mes mas. Ora Juliana ta yen, ora e ta kargá, e desborde ta enorme, manera ta e kaso na aña 1988. Su talento mester di vários válvula pa skapa fo’i su pechu i no ménos ku tres publikashon importante ta mira lus:
- Wazo riba ròndu III
- Matrimonio i Parto
- OPI IV Organisashon, Planifikashon, Independensha

E mésun aña ei tambe mi tin honor di presentá na Universidat Nashonal di Antia, den kuadro dje seri De La Try Ellis, e charla Opi i e gran kamuflahe. Tokante poesia di Elis Juliana.

Wazo Elis Juliana a bin sabi ku ta n’e mésun manera ku pueblo ta papia, l’e por a konta, informá i eduká pueblo bèk. I el a inventá Wazo riba ròndu, un potrèt folklóriko di palabra òf relato krioyo den kua e ta registrá tur situashon òf fenómeno di sosiedat, nará ku hopi zjeitu i humor, banda di tratado, ensayo i artíkulo serio. Den e potrèt di palabra ta paresé tambe un figura ku el a inventá.

Un figura maskulino, adulto: Wazo (Juliana mes) ku ta keiru rònt Kòrsou, konosé tur hende, ta na altura di susesonan internashonal, konosí pa masha hende, gustá serka hende muhé, ku hende gusta pidi konseho, ku no sa hañ’é den problema pasó e ta diplomátiko, sa intermediá den pleitu pasó e ta ophetivo, ta dominá idioma di pueblo, konosé pueblo i su kustumbernan masha bon, ta krítiko i … tin bon tipo: “(…)Yu mirakí. Ta fo’i mi mucha mi konosé Wazo. Wazo ta nèchi gai. Ké se yama un kabayero.” (Maskarada, Wazo III-5).
Wazo riba ròndu ta kuminsá promé komo artíkulo semanal den La Prensa. Tres tomo di Wazo riba ròndu (di respektivamente 1967, 1981, 1988) ta prisma narativo, den kua idioma popular, diálogo, humor, análisis, formashon, hopi tema di aktualidat i di historia ta forma dokumentonan sosiológiko di Kòrsou i ta reflehá un mente integrashonista. Ku e invento akí Juliana por a hasi tur kos ku e tabata konsiderá nesesario, trata tur tema kontroversial i neutral, provoká, kritiká i eduká sin ku ningun hende por a mustra dede riba dje òf sinti nan ofendí, pasó Wazo tabata pasa pa... fikshon. E invento maestral akí ta reuní tur e elementonan típiko di Juliana su forma di hasi inbestigashon i di su estilo. At’akí algun di nan, aki i aya kompañá pa un sitado ilustrativo.

1. Tuma distansha. (Ta Wazo, no t’e.) “Ora m’a introdusí mi mes el a puntra: Ta señor ta e Wazo di La Prensa? Mi gusta lesa e kuentanan.”(W3-45).
2. Konsistensia (Ta forma di papia i anda di pueblo e ta uza).
3. Simplesa (Un figura popular ku ta bishitá Punda, marshe, shap, barberia, uza frase kòrtiku).
“E úniko motibu ku mi ta bishitá e shap di Beto tur djabièrnè atardi (…) ta pa mi tende i siña di e lekturanan sientífiko di e klientenan fast ku tur fin di siman ta bin defendé den shap di Beto. M’a yega haña e tres sabionan Chali, Nòli i Sam (…) filosofiando riba esensia di morto.” (W3-14/15).
4. Bista pa tur detaye, spesial chikí (Deskripshon detayá di aparensha i komportashon humano)
5. Outentisidat (Panoramanan ta saká fo’i opservashon di bida diario; Nòmber Wazo ta krioyo).
6. Pasenshi (Juliana ta tuma tempu pa re-kreá tur panorama típiko di Kòrsou).
7. Biba un suseso, bira e personahe (Juliana ta e personahe i e personahe ta Juliana).
“(…) kiko hendenan ta papia na televishon. E mucha hòmber Egber o Herber Juliana mi gusta su mod’i papia (..) ma ta yu’i ken e ta, Wazo? Mi no sa, Shon Ina, m’a gaña ku kara seku.” (W3-33).
8. Ironia i humor (Uzo amplio di medio ku sí ta pone hende skucha).
“Mi mes a siña fo’i na chikitu ku den shelu lo tabatin masha pleitamentu pa motibu di yalurs i envidia. (…) a yega asina leu ku Tata mester a kore ku Lusafè.”(W3-62).
9. Rèspèt i takto pa hende entrevistá (Wazo ta respetá bieunan i tur hende ta respetá e).
10. Koutela den buskament’i info/koutela inbestigativo (Wazo sa kiko e por papia i kiko nò).
11. Forma di hasi pregunta (Wazo ta pèrkurá pa no hinka palabra den boka di hende).
12. Peliger di pregunta direkto/papia bòt (Wazo no ta bisa ku n’ mester, pa no subi niun pia).
13. Krítiko ku bo mes (Ta duel Wazo si e kibuká riba un dje puntonan anterior).
14. Buska pa komprondé metáfora den papiá di pueblo. (Wazo ta dominá e arte akí bon.)
“Hari saka djente manera ora chubatu ta hole yobida den tempu k’e ta yah.”(W3-69).
15. Lesa i Studia (Wazo ta siña tokante tur tópiko riba su ròndunan i e ta siña otronan).
16. Buska perfekshon (Wazo ta preokupá ora hende ta hasi kos ariba 'riba).
17. Papia fo’i perspektiva di promé persona (Wazo ta relatá su ròndunan e mes).
20. Preferensha diálogo riba monólogo (Wazo ta kontinuá liña di kolokio i oralidat).

Ompi Elis Banda di invento di figura di Wazo, tin invento di un otro figura: Ompi Elis. E nòmber òmpi, mas afektivo i krioyo ku tio, ta sugerí ademas un intimidat. Bo tio bo por yega serka dje tur ora. E ta sugerí un ambiente di famia, di informalidat ku ta hasi posibel pa hende grandi i mucha ta mas inkliná pa skucha. E nòmber a pega asina tantu ku Juliana mes ta kontestá telefòn ku: “Ompi”. (Juliana ta personahe, personahe ta Juliana). I kasi ta un indesensia papia aworakí di Elis Juliana enbes di Ompi Elis. Ta konosí ku Juliana su oudiensia radial pa Mei ora chikí ku Ompi Elis tabata konsistí di tantu chikitin komo grandinan.
Segun Juliana e motibu pakiko hende ta aseptá su krítika, ta e forma den kua esaki ta hinká. Ta un forma sutil i humorístiko. Morde supla, krítika duru i humor pareu. Ta manera e mangel ku ta duna un mucha despues ku e mester a bebe prugashi. Di krítika duru di su amigu Lauffer e ta bisa:

“Pierre tabata sa mashá hopi di nos historia. Ta probabel ku e no tabata kere nada di loke kolonialnan a skirbi di Kòrsou. Nan lo no skirbi bèrdat nunka, tokante sklabitut. (…). Pierre tabata mira ku nan tabata uza e isla solamente pa bira riku i pa despues bai fo’i djaki.” (Juliana den de Roo 1983:2). Segun Juliana, Pierre Lauffer tabata ekspresá krítika di un forma duru, muchu habrí, e tabata ‘papia bòt’, papia di farizeonan, hudanan di sosiedat. I pasobra aki hende no gusta e kos ei, nan tabata spanta. Hende no gusta tende bèrdat sunú. P’esei Lauffer su palabranan tabata parse un gritu duru, un reproche. “Bo mester tin un sièrtu táktika pa bisa hende djaki algu, sabiendo ku nan no gusta bèrdat. (…) Bo no ta bisa bèrdat sunú, pasó bo sa ku hende no ta asept’é, ni ta ker’é. Mi konosé mi hendenan. Bèrdat no ta haña stul. ”(Juliana den de Roo 1983:2).

Pierre Lauffer (r) i Elis Juliana Pa e sí haña stul, Juliana ta krea Wazo i Ompi, ku si analisá nan mas aleu, ta bira kla ku nan tin elementonan di Kompa Nanzi (krioyo, sabí, sa kon sobrebibí); refleho di kultura di tapa kara; nèkdó; “mi no a bisa nada.” Hende lo tin ménos problema pa aseptá algu ku un figura fiktivo bisa – tòg ta wega - ku loke hende bibu bisa. I ta den e wega ei mes Juliana ta logra pasa su bèrdatnan. P’esei, si mester disfrasá na un figura pa laga hende tende, lo hasi esei tambe.

Difushon huntu ku Brenneker Elis Juliana i Paul Brenneker ku a topa i konosé otro den trabou, a bai traha huntu despues di tempu, den kua un amistat masha fuerte a krese. Esaki tambe pasobra nan a komprondé, den un proseso natural, ku nan ta mas fuerte trahando huntu. Maske Brenneker no t’ei mas, e t’ei si pa Elis Juliana.

Brenneker Kangreu di Ulanda
k’a bini mi tera
koba buraku di mizeria
buta na klaridat.

Kangreu di Ulanda
mikrobio di Kristu
é tambe lo muri
kobando berdat.

Kangreu di Ulanda:
Di’i Djo rumannan!
Despues di su morto
su kaska tin balor.
Elis Juliana Kolokolo di mi wea:18

Presentashon, teater, radio, televishon For di añanan sinkuenta Elis Juliana ta uza presentashon komo un medio pa trese su mensahenan. Beurs- en Nieuwsberichten di 3 di mei 1957 ta registrá Juliana presentadó:”Elis Juliana, aktualmente e artista mas komentá na Kòrsou, ayera nochi a sabi di fasiná e públiko presente durante dos ora i mei ku un programa konteniendo su propio obranan.” I La Cruz di 8 di mei 1957 ta informá den e artíkulo Presentacion di un persona den un programa interesante. Ellis Juliana ta hasi mas cu un simpel recita poesia.

Tantu den teater, na radio òf televishon, pa públiko invitá, oudiensia internashonal òf hóben, Juliana ta duna tur loke e tin pa kompartí sabiduria i kreatividat. Probabelmente niun hende – Juliana tampoko - no sa ku eksaktitut kuantu poesia i/òf kuenta el a skirbi, ni kuantu ta e kantidat di presentashon di Juliana durante su karera. Mas importante ku kantidat ta kiko el a para p’e den su obranan.

Manera menshoná, su presentashonnan riba esenario, na radio i tv ta kuminsá den añanan kuarenta den Teater Roxy den shounan di Mooi Galante, Romoldo Hanst i Chu Thielman. Na 1957 Juliana tin un programa di radio na Curom huntu ku Ornelio Martina, Alex Jesurun bou di direkshon di Hector Rosario: Palabra, Pensamentu, Poesia. Aña 1960 ta marka kuminsamentu di e programa di televishon Nos Tera, un programa di Bureau Cultuur & Opvoeding. Mésun temporada e ta start na televishon tambe un programa pa mucha: Mei ora chikí ku Elis Juliana. Di 1976-1979 e ta aktivo na Curom ku su programa Sòpitu kultural. Despues Juliana ta presentá na Z86 Ban bèk di kua felismente tur grabashon t’ei ainda, loke no por bisa di tur su programanan. Na e mésun emisora ei Mei ora chikí ku Ompi Elis ta hiba muchanan konosé siensia i kultura di nan mes pais i di otro pais.

Medio/kanal pa kompartí
1. Kuenta (oudio)
2. Buki di kuenta pa mucha/adulto
3. Buki di poesia pa mucha/adulto (oudio)
4. Poesia
5. Banderita
6. Buki di potrèt folklóriko di palabra
7. Artíkulo/poesia den korant
8. Charla
9. Deklamashon (oudio)
10. Disko regular
11. Disko kompakto
12. Duna lès
13. Ekspo arte lokal, (inter)nashonal
14. Ensayo
15. Funda i yuda desaroyá museo
16. Grabashon riba teip oudio
17. Grabashon riba teip vidio
18. Hunga komedia
19. Kontament’i chiste
20. Shou di un persona
21. Shou di mas persona
22. Pintura
23. Potrèt
24. Presentashon lokal/internashonal
25. Programa radial pa mucha/adulto
26. Programa televisá pa mucha/adulto
27. Skultura
28. Tratado

Di e seri amplio akí di difushon tres ta resaltá:
1.Poesia breve i skèrpi (madurá un tempu den korant òf otro kaminda promé ku e drenta un kolekshon).
2. Kuenta i potrèt folklóriko di palabra (ku invento di figura sentral popular, fiktisio rondó di ken tur proseso ta konsentrá).
3. Presentashon (di un variedat grandi: ekspositivo, musikal, deklamatorio).

Su prosa i su poesia kada un tin nan funshon spesífiko. No ta asina ku e ta preferá un riba otro; ta dependé kiko e ke bisa. Pa sièrtu mensahe prosa lo ta demasiado abundante i pa otro, den kua mester krea òf lanta un sièrtu ambiente, poesia lo ta muchu apstrakto, pasobra e ta bula sali manera rakèt i bai dirèkt riba meta.

Juliana por ta indirèkt den su ekspreshonnan tambe. Na promé lugá pasobra e ta yu di Kòrsou ( òf kurasoleño?): “Mi ta mésun baina ku tur otro hende” i na di dos lugá pasobra el a studia su públiko i sa kon e tin ku dirigí su mes na dje. I ta ku efektividat e ta uza tur rekurso na su alkanse. Pasobra Juliana a studia hende i folklor di Kòrsou i krea formanan propio di komuniká ku pueblo tokante su raisnan basá riba e estudio menshoná, por papia di julianisashon di inbestigashon na Kòrsou, esta estudio intensivo di pueblo i uzo artístiko-sientífiko dje estudio akí pa komuniká i eduká e mésun pueblo, den e forma akí presente serka Juliana so te ainda. Den Juliana su formanan di difushon tambe por nota julianismo, pasobra ta ku konsiensia ku ta integrá tur elementonan na disposishon Juliana ta komuniká. Hasiendo esaki e ta preservá pa posteridad e elementonan, kanonisando nan na e manera ku e spesífikamente ta uza nan.